Lo patois, la lenga e la pèrda de 15 millions de locutors en un sègle

Avèm parlat lo mes passat de la lenga de deman, question complicada bòrd que, coma o vegueriam, es pas una question lingüistica mai puslèu sociologica. Ara, voudriáu parlar de la lenga qu’aviam, e pausar la question de la pèrda subrerapida de la lenga au sègle 20en. Digam que siam passats en un sègle de 25 millions de locutors a, probable, mens d’un million a l’ora d’ara. Que s’es passat en un sègle ? E perqué se pausar aquesta question ara, que mantunei recèrcas nos balhan ben de respònsas ?

Me sembla indispensabla de se la pausar, aquesta question, per ne’n pausar una autra a partir de la proxima publicacion, que pertòca lo futur non pas de la lenga mai de la pensada occitanista. Que la question es pas tan perqué l’occitan a desapareissut que perqué lo moviment occitan (e leis autrei d’alhors), alevat brevament dins leis annadas 70, a agut tan pauc de ressòn. Perqué, per o dire autrament, acabèt jamai de convéncer la massa dei locutors de la lenga que disiá vouguer sauvar.

L’ipotèsi que vòli aparar aquí, es que lei militants e lei locutors parlavan pas de la mema causa, pas dau meme objèct lingüistic. Vivián per o dire autrament pas dins lo meme mond lingüistic, e sembla que se podián pas endevenir. O, per èstre encara mai provocatiu, Explicacions…

Dòna R. aviá 87 ans en 2007. Viviá a Aurenja, e aviá tota sa vida parlat lo patois, coma disiá ela. Aviá jamai rescontrat lo moviment felibrenc, nimai leis occitanistas, e coma mai o mens totei lei locutors de sa generacion, aviá pas transmés la lenga, emai aguèsse parlat ren que lo patois amb son òme, qu’èra mòrt despuei dètz ans. Que li auriá poscut dire lo moviment occitan per la faire transmetre l’occitan, per li donar un pauc de fiertat de la parlar, aquela lenga ?

Çò qu’avián totjorn fach, lei occitanistas, valènt a dire li explicar que çò que parlava èra pas un patois mai una lenga ? Siáu ara convençut qu’auriá ren cambiat. Perqué ? Perqué aqueu biais de pensar es fondat sus l’idèa 1. que lei locutors s’enganan quand parlan de sa lenga, e 2. Que la realitat depintada per lei mòts « patois » e « lenga » es la mema, que basta de cambiar l’un per l’autre per cambiar la representacion dei locutors sus sa realitat. Mai aquò es faus, es una idèa de personas que ja vivon dins un mond de « lenga » e que comprenon pas lo mond dau « patois ». Per o dire autrament, non, un patois es pas una lenga. En tot cas pas immediatament. Pas sensa trabalh lingüistic, pas sensa trabalh ideologic, pas sensa trabalh institucionau.

Per mond, vòli dire un sistema de relacions, de cresenças, d’ideologias dau lengatge, de relacion de la lenga a l’espaci. Per vos donar una idèa, prenem justament la question de l’espaci. Demandatz a quin occitanista que siegue çò qu’es l’occitan, vos diràn qu’es une lenga parlada sus 23 departaments francés, quatre regions onge valadas italianas, la Val d’Aran, etc. Pensar ansin, es ja pensar « a la francesa », es aver una representacion mentala de l’espaci, de la lenga, de çò qu’es aquela lenga, de çò que n’es pas. Es far un liame entre un espaci representat, non viscut (quant d’entre nautrei siam anats de’n pertot en Occitània ?), e una lenga abstracha.

Per dòna R., aqueu liame significava ren. Sabiá pas se a 50km dau sieu parlavan lo meme patois, e se’n trufava ben. Au còntre, sabiá qu’a Montpelhièr, òc èra lo meme, perqué aviá rescontrar de mond d’ailà. Son territòri de la lenga, a ela patoisanta, èra pas lo meme que lo nòstre, mond de la lenga. Lei relacions que passavan per lo patois, èran de relacions de l’experiéncia, pas de relacions imaginadas. Èran de relacions amb d’èstres qu’èran pas que d’umans : lo chivau, parlava pas francés. Lo tractor, ma fista…

Çò qu’assaji de dire aquí es pas de ierarquisar lei monds o lei lengas, mai simplament de dire qu’avèm, 170 ans de temps, assajat de dire a de mond que compreniam pas que lei compreniam e qu’anaviam cambiar sa vida. Mai elei vesián ben que lo patois èra pas una lenga, que per capitar faliá parlar francés, que la diglossia èra pas entre doas causas egalas, mai entre lo mond d’aièr e aqueu de l’endeman.

Çò qu’assaji de dire aquí es pas de ierarquisar lei monds o lei lengas, mai simplament de dire qu’avèm, 170 ans de temps, assajat de dire a de mond que compreniam pas que lei compreniam e qu’anaviam cambiar sa vida. Mai elei vesián ben que lo patois èra pas una lenga, que per capitar faliá parlar francés, que la diglossia èra pas entre doas causas egalas, mai entre lo mond d’aièr e aqueu de l’endeman.

Una lenga, es doncas pas simplament çò que tot lo mond parlan — aquò es una definicion de lingüistas, per la lingüistica. Una lenga, es un biais de parlar qu’es passat per un processus de grammatizacion (la fabrega d’una grammatica, qu’es jamai purament descriptiva bòrd que fau bèn arrestar la descripcion un jorn per la botar dins un libre) e d’institucionalizacion (oficializacion, escolarizacion etc.). Una lenga, es una aisina que se pòt destacar de sei contèxts d’utilizacion per èstre emplegada alhors, d’un biais decontextualizat, dins de diccionaris, de gramaticas, que se pòt parlar d’un biais neutre, sensa desvelar una origina sociala o geografica.

Oh, segur, siáu pas a dire que l’occitan es pas una lenga, au contrari. Lo passatge dau patois a la lenga se vèi dins lo passatge deis escrichs de Gelu a Mistral. Per Gelu, dins sei Chansons provençales, la lenga se dèu pas destacar de sei practicas de cada jorn, dau mond de la carriera que la parlan. Per Mistral, siam ja dins un projèct de lenga, coma disiáu lo mes passat, dins un projèct ques copiat d’aqueu dau francés.

L’occitan, es ben una lenga. Emb’aquò, auriá faugut convéncer lei locutors d’aquò, qu’elei demorèron dins lo mond dau patois. Far la traduccion entre lei monds, pas simplament li dire que s’enganavan e li far de promessas — de qué d’alhors, que lei promessas de lenga, leis avián ja en francés.

Ara es fach, e es tròp tard. Lei patoisants son a morir, e aquelei que parlam encara occitan avèm jamai conoissut aurre que la lenga. Podèm gairebèn pus comprene lo mond dau patois. Emb’aquò, prene l’istòria dau moviment, es tanbèn se donar la possibilitat de pensar l’avenir autrament : de quin mond volèm per l’avenir ? Quin tipe de relacions volèm desvolopar, amb quau ? Umans, non-umans ? Quina plaça fasèm ais aujòus nòstres dins aqueu mond ? Fàcia a la cabussada de la modernitat sota la catastròfa ecologica que vèn, siam ben plaçats, coma occitanistas, per repensar lei monds. Solament, nos fau tanbèn repensar nòstra istòria.