“Eriam dins una chambra de bòna, tota la familha, esperant un luec mai segur per s’escondre. Mai ja un raportier nos aviá denonciat, e la Gestapò Francèsa picava a la pòrta. Voliáu m’escapar per lei teulissas, mai èra tròp tard!”.
Denisa Toros-Marter aviá pas manco detz-e-sèt ans, e deuiá passar quasi un an a Auschwitz, d’onte jamai tornèron sei gents. “Un matin, èri a morir, amé d’autrei fèblassas, quand li a agut una rumor : “leis Alemands an fugit ! ne’n resta pas un solet!” e lo mume jorn, una tèsta am’un casco a passat la pòrta, agachat e am’un agach trista a dich quauqua ren. Una frema tant fèblassa coma ieu s’es virada d’esquina e nos a dich : “èra de russa, e voliá dire : “paure monde”!
Un testimòni reculhit en 1995 per Michèu Neumuller, amé d’autres, de deportats subrevivents a Marselha.
Tornava a Marselha en mai de 1945, maigre mai vidanta, l’anciana capolièra de l’associacien de deportats, mòrta fa quauqueis ans.
Auschwitz e Birkenau siguèron lei camps lei mai tarribles per lo nombre de mòrts jusiéus entre 1942 e 45, quora l’armada sovietica venguèt acabar lo malastre. Se parla d’un milien de mòrts, la màger part de vielhs e de pichons chaplats tre l’arribada dins lei famosas chambras a gas.
Leis autrei, esclaus au servici dau Tresen Reich, lei tuèron de mautractament, de fam, de malautias, a chapauc, non sensa li aver raubat tot ce qu’avian aduch am’elei.
Se comemora uei la liberacien d’aqueu camp simbòle de l’orror politica dau siecle XX
Despuei Marselha, a part lei deportaciens individualas, sus denonciacien, li aurà agut un moment fòrt de rabalhadas, au començament de 1943. Entre lei 21 e 24 de janvier lei tropas francèsas de gendarmariá e la policia siguèron mobilisadas per aquò. Premier lo quartier de l’Operà siguèt vuejat de sa populacien jusiéva, puei lo quartier dau Pòrt Vielh, que deia èstre destruch per faire plaça an una operacien immobiliaria, èra vuejat de sa populacien. Leis autoritats francèsas, coma alemandas que venguèron tot bèu just de plantar cavilha en novèmbre 1943, diguèron qu’èra la sosta de maufatants.
En veritat gardèron lei joines, soventei fes d’imigrants, per lei faire trabalhar coma esclau au camp, elei, de Sobibor, d’onte pauc subrevivèron.